Etnografia atalak
Bandera astintzen Santiagoren irudiaren aurrean. Garai (Bizkaia), 2013. Egilea: Emilio Xabier Dueñas.
Beren funtzioa galdu duten trapu hutsak dira batzuentzat, egiteko gogoangarri batek merezi izan duen saria beste batzuentzat, eta nortasunaren sinbolo gizartearen zati handi batentzat. Nolanahi ere, debozioz, itsukeriaz edota ohorez beteta dauden intsigniak eta oihalak dira maiz zutoihala, estandartea, bandera… Kirolarekin, erlijioarekin, politikarekin, abertzaletasunarekin zein folklorearekin lotzen ditugu, baita estatus sozialaren ezaugarritzat hartu ere.
Behin baino gehiagotan ikusi ahal izan dugu Europako herrialde batzuetan, Euskal Herritik hurbil dauden lurraldeetan bezalaxe, banderak astintzen direla aparteko edo jai-giroko ekitaldietan: dela jatorri militarra defendatzeko, dela herria botere feudal zapaltzailearen aurka altxatu zenekoa gogorarazteko erritualetan.
Egun hauei ematen zaien izenari dagokionez, pentsa daitekeenaren kontra, euskaraz erabiltzen dugun kuarta tenpora hori, ez datorkie urtean lau aldiz ospatze horretatik, latinezko feria quarta izenetik baizik. Ikuspegi erlijioso batetik, hasiera baten, hau da erromatarren garaian, Elizak barau eta otoitzerako seinalatzen zituen egunak bezala agertzen zaizkigu kuarta tenporak. Eta feria quarta, asteko egun bat latinez izendatzeko era zen: Igandetik abiatuta, astelehena izango zen feria secunda; asteartea feria tertia eta, horrela, feria quarta hori asteazkena latinez seinalatzeko deitura zen Elizarentzat. Errege egunez egiten zuten apaizek pulpitutik urtean zehar izango ziren jai liturgikoen pregoia, datak zehaztuz: Hausterre, Garizuma, Aste Santua, Pazkoa…, eta horrela gainontzeko festa erlijioso nagusienen egunak. Orduan seinalatzen ziren ‘tenporak’ ere, hasierako eguna, asteazkena, noiz izango zen zehaztuz, horretarako formula bera erabiliz kasu bakoitzean: Feria quarta tempora erit…, eta ondoren bakoitzerako datak ematen zituzten.
Artaburuak zuritzen. Maruri-Jatabe, 2008. Labayru Fundazioaren Argazki Artxiboa.
Nekazaritza lanei dagokienez, esaera ugari ditugu euskaraz, artoa apirilean erein behar dela gogorarazten digutenak. Adibidez, San Jurgi, artoak ereiteko goizegi; San Markos, artoak ereinda balegoz. Edo beste hau: San Markos astea, atzekoa baino aurrekoa artoa ereiteko hobea.
Artoa gure herrian guztiz sustraitutako landarea bada ere, jatorriz Ameriketakoa da. Badirudi XVI. menderako lantzen hasi zela gure artean, baina zabalkundea geroagokoa da, XVII. mendean hasi eta XVIIIenean guztiz orokorra zen, indar handiz gainera, artatxikiaren kaltean.
Ameriketatik ekarritako artoari, gaztelaniaz mijo mayor, mijo de las Indias edo maíz esaten zitzaion. Euskaraz arto handia geratu zen Ameriketakoa izendatzeko, artatxikia bertako ale txikiagoarentzat utzita.
Sanmarkos-opilen bedeinkazioa. Irun, 1998. Argazki-egilea: Antxon Aguirre.
Kultura tradizionalean, hainbat esparru hartzen edo biltzen ditu ohitura honek, hala nola guraso-harremanak (beren betebehar eta elkarreraginak), adin-kategoria desberdinen artekoekin zabaltzeko harreman-bideak, erlijio-sinesmenak eta gizarte-protokoloak, ikuspuntu zikliko-gastronomikoak edota ohiturazko zuzenbidearen elementuak. Izan ere, bataioko aitabitxi-amabitxi edo aita-ama pontekoek konpromisoa zuten seme-alaba besoetako edo pontekoei ogi berezia oparitzeko urtez-urte Pazkoz (batzuetan, ezkondu edo kontsakratu arte). Opil hori hamaikatxo izenez ezagutu ohi da: karapaixoa (Debagoienan eta Aramaion), garapaua (Elgetan), adar-opila (Bidasoan), aitatxi-amatxi opila (Baztanen), morrodoa (Garazin), morrokotea edo mokotsa (Arratian, Durangaldean eta Busturialdean)… Eta, San Markos egunez (apirilaren 25ean), landak bedeinkatzen ziran hain jai seinalatuan, sanmarkos-opila (Bidasoan eta Oarsoaldean) deritzon almendrazko bizkotxoa zen amabitxien ohiko oparia.
Bilbo-Abando
Colon de Larreategi 14, 2. esk.48001 Bilbo (Bizkaia)
Tel.: +34 94 443 76 84
labayru@labayru.eus
Derio
Larrauri 1A, 5.a48160 Derio (Bizkaia)
Tel.: +34 94 406 01 71
idazkaritza@labayru.eus
Bilbo-Bolueta
Metroalde eraikinaBilbo-Galdakao errep. 6A
48004 Bilbo (Bizkaia)
Tel.: +34 94 607 72 10
labayru@labayru.eus
