Etnografia atalak
Artaburuak zuritzen. Maruri-Jatabe, 2008. Labayru Fundazioaren Argazki Artxiboa.
Nekazaritza lanei dagokienez, esaera ugari ditugu euskaraz, artoa apirilean erein behar dela gogorarazten digutenak. Adibidez, San Jurgi, artoak ereiteko goizegi; San Markos, artoak ereinda balegoz. Edo beste hau: San Markos astea, atzekoa baino aurrekoa artoa ereiteko hobea.
Artoa gure herrian guztiz sustraitutako landarea bada ere, jatorriz Ameriketakoa da. Badirudi XVI. menderako lantzen hasi zela gure artean, baina zabalkundea geroagokoa da, XVII. mendean hasi eta XVIIIenean guztiz orokorra zen, indar handiz gainera, artatxikiaren kaltean.
Ameriketatik ekarritako artoari, gaztelaniaz mijo mayor, mijo de las Indias edo maíz esaten zitzaion. Euskaraz arto handia geratu zen Ameriketakoa izendatzeko, artatxikia bertako ale txikiagoarentzat utzita.
Sanmarkos-opilen bedeinkazioa. Irun, 1998. Argazki-egilea: Antxon Aguirre.
Kultura tradizionalean, hainbat esparru hartzen edo biltzen ditu ohitura honek, hala nola guraso-harremanak (beren betebehar eta elkarreraginak), adin-kategoria desberdinen artekoekin zabaltzeko harreman-bideak, erlijio-sinesmenak eta gizarte-protokoloak, ikuspuntu zikliko-gastronomikoak edota ohiturazko zuzenbidearen elementuak. Izan ere, bataioko aitabitxi-amabitxi edo aita-ama pontekoek konpromisoa zuten seme-alaba besoetako edo pontekoei ogi berezia oparitzeko urtez-urte Pazkoz (batzuetan, ezkondu edo kontsakratu arte). Opil hori hamaikatxo izenez ezagutu ohi da: karapaixoa (Debagoienan eta Aramaion), garapaua (Elgetan), adar-opila (Bidasoan), aitatxi-amatxi opila (Baztanen), morrodoa (Garazin), morrokotea edo mokotsa (Arratian, Durangaldean eta Busturialdean)… Eta, San Markos egunez (apirilaren 25ean), landak bedeinkatzen ziran hain jai seinalatuan, sanmarkos-opila (Bidasoan eta Oarsoaldean) deritzon almendrazko bizkotxoa zen amabitxien ohiko oparia.
Munduko hizkuntza guztiek ez dute zenbaki zehatzik erabiltzen. Amazoniako Munduruku eta Piranhã kulturak, adibidez, anumerikoak dira, hau da, kopuru zehatzak adierazteko berbak erabili beharrean, termino orokorrak baino ez dituzte erabiltzen “batzuk” edo “zeozer” bezalako ideiak adierazteko.
Hizkuntza askotan, oinarrizko zenbakiak 5, 10 eta 20 izan ohi dira, eta ez dirudi txiripa hutsa zenbaki horiek bat etortzeak esku bateko hatz kopuruarekin lehenengoa, esku bietako atzamar kopuruarekin bigarrena, eta atzamar gehi behatz guztien kopuruarekin hirugarrena.
Hizkuntza proto-indo-europar gehienek 10ean oinarritutako zenbaki sistema erabiltzen dute, hamartarra izenekoa, adibidez, gaztelaniak. Euskarak, ordea, sistema bigesimala erabiltzen du, 20 oinarria duena: hogei (20), berrogei (40, bi aldiz 20), hirurogei (60, hiru aldiz 20). Ezaugarri hori partekatzen du, frantsesarekin ez ezik (frantsesak sistema erdi bigesimala erdi hamartarra erabiltzen du), maien eta uto-azteken hizkuntzekin. Badirudi zeltek eta bikingoek ere sistema bigesimala erabiltzen zutela.
Ilustrazio hauek argitalpen honetatik hartutakoak dira: Floren Usia Barbara. Orozko haraneko kondaira mitiko ilustratuak. Orozkoko Udala, 2021. Irudien tratamendua: Irati Zarandona.
Badira jendeari zeregin askotan laguntzen dieten izaki txiki-txiki batzuk. Lan miragarriak egiteko gauza dira, bestela egin ezin direnak; eta eskuraezinak diren nahiak ere betetzen omen dituzte.
Izaki edo jeinu misteriotsu hauek hainbat izen hartzen dituzte euskaraz: pamerialak edo familiarrak —etxekotzat ditugulako—, gaizkinak —hala diotsete, nahiz eta berez gaiztoak izan ez, ezta onberak ere— mamorroak edo mozorroak, airetikakoak… Galtza gorridun gizon ñimiño eta ikusgaitzak direla diote batzuek, eta galtzagorriak edo prakagorriak deritzete. Ez gizonezkoak, ez andrezkoak direla ziurtatzen dute beste batzuek; eta euliak edota zorriak bezalakoxeak direla diotenak ere badaude egon.
Bilbo-Abando
Colon de Larreategi 14, 2. esk.48001 Bilbo (Bizkaia)
Tel.: +34 94 443 76 84
labayru@labayru.eus
Derio
Larrauri 1A, 5.a48160 Derio (Bizkaia)
Tel.: +34 94 406 01 71
idazkaritza@labayru.eus
Bilbo-Bolueta
Metroalde eraikinaBilbo-Galdakao errep. 6A
48004 Bilbo (Bizkaia)
Tel.: +34 94 607 72 10
labayru@labayru.eus
