Etnografia atalak

Lezama XX. mendearen 1930eko hamarkadan.

Euskarakadak izeneko artikuluaren lehenengo atalean fonetika kontuak izan genituen berbagai; bigarren honetan, berriz, morfojoskera arloari oratuko diogu.

Zertaz arituko garen jabetzeko, aski litzateke gogoratzea zelan egiten zuen berba Koldo Zugasti pertsonaiak (Karra Elejalde aktoreak) Ocho apellidos vascos filmean: «Siempre me acordaba del cumpleaños tuyo; pero tampoco llamarte no iba a hacer, porque lo mismo igual te ponía incómoda o así…». (Beti gogoratzen nuen zure urtebetetzea, baina deitu ere ez nizun egingo, zer agian inkomodatuko zintudan edo!).

Baina gatozen fikziotik XX. mendeko gaztelania euskaldunduaren errealitatera. Aurreko atalean bezala, sailtxotan emango ditugu erabilera berezi haren adibideak:

Artikulu mugatua

Genero txandaketak ohikoak izaten ziren orduko berbakeran, euskararen artikulu mugatuak ez baitzuen generorik bereizten: la alfiler entzun zitekeen ‘el alfiler’ barik (burukorratza); la asúcar ‘el azúcar’ barik (azukrea); la vinagre ‘el vinagre’ barik (ozpina).

Bestera ere egiten zen, hau da maskulinoa femeninoaren lekuan: El txintxe ‘la chinche’ barik (tximitxa). Konturatu zara zeuk ere ‘el chinche’ esaten duzula gaztelaniaz, ezta? El sartén ‘la sartén’ barik (zartagina); el fuente ‘la fuente’ barik (iturria).

Nabarmena zen, era berean, senidetasuna adierazten duten zenbait hitzetan artikulu mugatua erabiltzeko joera izenondo posesiboaren funtzioan: ¿Has ido donde la tía? ‘Has ido a casa de tu tía?’. Al padre ya le puedes decir, el domingo sin falta que haremos contrato; Ya le puedes decir a tu padre que el domingo haremos el contrato sin falta.

Preposizioen gorabeherak

Euskaraz, oro har, preposizioen (aurrean) ordez posposizioak (atzean) erabiltzen dira, baina ez dagoenez erabateko korrespondentziarik gaztelaniazko preposizioen eta euskarazko posposizioen artean, sarritan honelako nahasketak gertatzen ziren Bilbo eta Txorierri inguruko orduko euskaldunen gaztelanian:

Llevaba una txaketa con cuadros grandes. ‘Llevaba una chaqueta de grandes cuadros, o a grandes cuadros’.

Con manzanas y peras me llenaron el bolso. ‘Me llenaron el bolso de manzanas y peras’.

Guía, guía, maquinista, con toda velocidad… ‘Guía, guía, maquinista, a toda velocidad’ (Bilbainada baten zatia).

¡Quítate por ahí, sapasto! ‘¡Quítate de ahí, melenudo!’.

Los bilbainitos, en los domingos, / las quisquillitas van a comprar… (Bilbainada zatia). ‘Los bilbainitos, los domingos, las quisquillitas van a comprar…’.

Konposatu errepikatzaileak

Fenomeno hau ohikoa da hizkuntza askotan, eta hitz bat errepikatzean datza, adierazkortasuna handitzeko. Gaztelaniaz ezagunak dira café-café, casi-casi edo muy-muy bueno bezalako esapideak. Baina Bilbo eta Txorierri inguruko gaztelanian askoz sarriago entzuten ziren konposatu errepikatzaileok euskararen eraginez, euskaraz errepikatze hori oso baliabide arrunta baita. Bihoa adibide gisa Argiñano sukaldari ezagunaren rico–rico esapidea!

Lo que ocurre es que en el fondo-fondo todos tenemos mieditis (en el fondo del todo).

Pusieron la bandera en la punta-punta de la catedral (al final de la punta).

Tú, de pequeño, eras potolito-potolito (muy regordete).

Obispo ya he conosido pues yo, uno gordo-gordo viejo-viejo en Samora (muy gordo y muy viejo).

Ahí-ahí andará la cosa (así será, poco más o menos).

Se le quedó mirando-mirando (mirando fijamente).

Paseando-paseando hemos ido casi hasta el monumento (a base de pasear).

Cantar y cantar, me he quedau ronca (al cantar tanto).

Andar y andar, al fin ha conseguido lo que quería (a fuerza de intentarlo).

Adberbiozko makuluak

Gaztelaniaz ohikoak ziren o (edo, ala) edo así (honela, horrela, hala, halan, hola, holan) erako adberbiozko makuluak, ‘gutxi gorabehera’, ‘agian’, ‘horrelako zerbait’ adierazteko; edo hiztunak ez zuenean zehatz-mehatz topatzen adierazi nahi zuen hura. Alabaina Bilbo eta Txorierri inguruko gaztelanian maiztasun handiagoz erabiltzen ziren makulu horiek XX. gizaldian zehar, euskarazko edo eta holan adberbioen kalkoak omen baitira.

Dos o, no recuerdo ahora. ‘Creo que dos; no lo recuerdo ahora’.

Dame dos kilos o así, Julitxu. ‘Dame unos dos kilos, Julita’.

Mala o así he creído que estabas, Grabiela. ‘Creía que estabas mala, o algo parecido, Gabriela’.

¿Qué tenéis: boda o…? ‘¿Es que tenéis boda?’.

Adberbioen eta juntagailuen ordena

Elementu hauen arteko nahasketa posizionala gertatzen zen sarri –aurrean erabiltzekoak atzean, eta alderantziz–, gaztelaniaz eta euskaraz hitzen ordena ia-ia kontrakoa delako.

Ese tampoco no sabe nada. ‘Ese no sabe nada tampoco’.

Le haces un favor y le tienes que dar las gracias a él encima. ‘Le haces un favor y encima le tienes que dar las gracias a él’.

Si ahora no vas a usar tú, déjale en un poquito a Pili entonces. ‘Si ahora lo vas a usar tú, entonces déjale un poquito a Pili’.

Ochenta y un pesetas sólo me ha dau. ‘Solo me ha dado ochenta y un pesetas’.

Déjale a ese si no. ‘Si no, déjale a ese’.

Esaldi eliptikoak

Euskaraz eta, baina eta edo makuluak oso ohikoak ditugu esaldi amaieran, emozioa zein harridura adierazteko, edo zerbait esan barik iradokitzeko. Horren eragina Bilbo eta Txorierri aldeko gaztelanian nabarmena zen:

Hemos estau jugando al mus y… ‘Hemos estado jugando al mus y (ya sabes lo que ocurre…, que a veces se alarga la partida y se te hace tarde sin darte cuenta)’.

Listo ya es pero… ‘Es listo, pero (vago como él solo)’.

Ya le he avisau yo pero… ‘Aunque se lo he avisado… (no me ha hecho caso)’.

Galdegaiaren tokia

Euskaraz galdegaia aditzaren aurrean joan ohi da. Bilbo eta Txorierri inguruan honetara jokatzen zuten orduko euskaldunek gaztelaniaz berba egikeran:

Empate a uno van. ‘Van empate a uno?

Que él no venía aquí dijo. ‘Dijo que él no venía aquí’.

Más alto que tú es Juanito. ‘Juanito es más alto que tú’.

Arriba está. ‘Está arriba’.

Una moto nueva dise que ha comprau. ‘Dice que ha comprado una moto nueva’.

Joskera mailako kasu berezi gehiago topa dezakegu Bilbo inguruko XX. mendeko gaztelanian, baina hemen nabarmenenak baino ezin izan ditugu aipatu, toki txikia daukagu eta!

Hurrengo atalean, hiztegi berezia jorratuko dugu. Harrituko zarete!

Joseba Santxo Uriarte – Filologo eta ikertzailea