Etnografia atalak

Iturria: Felipe Manterolaren Funtsa. Labayru Fundazioaren Argazki Artxiboa.

Lexikoa

Trilogia honen akaberarako utzi dugu lexikoa. Lexikoaren transmisioa sano interesgarria izaten da kontaktuan dauden hizkuntzen artean. Hiru eratako berbak bereiz daitezke. Lehenik, hizkuntza hartzailean egon ez eta hizkuntza emaletik hartzen diren hitzak leudeke. Kasuon, gaztelaniaz ez dauden gauzen, ideien edo kontzeptuen izenak euskaratik hartzen dira, egokitzapen fonologiko-fonetikoak eginda, adibidez, calderapeco. Hitz arruntak ere har daitezke, egunerokoan duten maiztasun handiak eraginda. Bigarrenik, hizkuntza hartzailean lehendik zeuden zenbait hitz egokitu egiten dira, baina ez soilik fonetikoki, ezpada morfologikoki, sintaktikoki edo semantikoki ere, hibrido xelebreak sortuz, adibidez, erderacaso. Hirugarrenik, hitz berriak ere sortzen dira, inongo hiztegietan agertzen ez direnak, adibidez, chirene. Baina asko da berbarik. Goazen, luzatu barik, euskaratik etorri arren XIX. gizaldiaren amaierarako Bilbo inguruko gaztelanian txertatuta zeuden hitz horietako batzuk ezagutzera, bai eta harreman linguistiko horretatik sortu ziren beste zenbait ere.

Euskaratik zuzenean hartutako hitzak

Amaiquetaco, beguichindor, beguisco (begizkoa egin: Haser beguisco), bersolari, betiberba (berritsua), biocherre, biribilqueta, caicu (artilezko jaka), caisio (kaixo), calderapeco (urketaria), carramarro, cococha, coipachu (talo barruan sartzen zen giharra), coipesto (zikina), colco (Ese cohorro morir se va a haser sino le metes en el colco… Kotxorro hori hil egingo da kolkoan sartu ezik), contracosulo (kontrako eztarria: Írsele a uno por contracosulo; jatekoa kontrakozulotik joatea), cui (akuria), curruscu (ogi-muturra), chacolí, chalaparta, chalo, changurro, chindor (txantxangorria), chiquito (baxoerdia), chirla, chistorra, chistu, chocho (ontzi-mutila), dindirri (muki-jarioa), ganorabaco, garrico, gauchori (gauez parrandan ibiltzen dena), guiarra (hirugiharra, urdai gihartsua), goitibera, gorringo, gurpil (pilotari ematen zaion efektua), inchaursalsa, irrinchi, lastana, larri, laubegi (betaurrekoduna), lochabaco, lolo, magurio (karrakela), mamarro (kirtena, ergelputza), mendigoisale (artilezko jaka), morrosco, moscorra, narru (larru), nasteborraste (anabasa), neque, ondaquin, ordago, pa (muxutxoa), pacharán, pil-pil, porrusalda, quilicolo, quiliquili (¡No me hagas quiliquili! Ez niri kilikilirik egin!), sacadís (sakadiz; zapatak txankleta eran janztea, orpoa atzealdean sartu barik), saguchu, sanso (zantzo), sapaburu, saparrada, sapasto (iletsua), sasquel (zikina), sensaina (seintzaina, inudea), sensumbaco (burugabea), sereguinchu, sirimiri, sirón (ziraun), sorqui (zapi kiribildua edarra ura buru gainean eroateko), sorristo, sugalinda (sugandila), talo, uguerdo (zikina), urcullu (amaieran V forma duen makila, zama haren gainean ipinita atseden hartzeko).

Euskararen eta gaztelaniaren arteko hibridoak

Aguaduchu (uholdea, uriola), agustina (a buztina: Tapa el bujero con barro de agustina; Estali zuloa agustina basarekin), alatúber (arat-uger; bizkar gaineko igeria), alepo (besotan; ¡Tómale alepo a ese mañoso! Hartu lepoan mainontzi hori!), alperron/a (alfer handi), aparimerienda, aprovechategui, arribolas (errekarriak), bocho (potxo, potxi; zuloa), botillero (laguntzaile-prestatzailea), cacanarru (txikerra, lohia eta ezatsegina), cansagarri (gogaikarria), coipelustre (pertsona zikina), comenensias (erosotasunak; ¡Muchas comenensias le pide el cuerpo! Komenentzia asko eskatzen dizkio gorputzak!), chapichusqui (janzkera zabarrekoa), chenche (umea), chimbera (txinboak harrapatzeko eskopeta), chipirón, chosna, danbolintero (danbor-jotzailea), erderacaso (erdarakada), gacho (egiten zaila: ¡Eso está muy gacho! Oso gaitz/zail dago hori!), gangarr@ (harroa, zentzu gutxikoa, alferra), iñusente (tuntuna), isentar (adierazi; ¡Ya isentaremos eso y mucho más pa que les conosca la gente! Hori eta askoz gehiago ere izentatuko dugu, jendeak ezagutu ditzan!), macalla (bakailaoa), maña (kasketaldia), marmear (marmarrean aritu), mojojones (muskuiluak), murco (berba gutxikoa), olgar (jolastu), ostiñar (lapurtu), pichín (laztana), pirrilera (beherakoa), plasta (astuna), pocholo (maitagarria), quiñar (zirikatu), saltamachino (matxinsaltoa), sapi (katua uxatzeko hitza), saramero (zarama biltzailea), sinsorg@ (txispabako berritsua), solitaña (marigorringoa), sustanchibaco.

Bilbo inguruan sortutako hitz berriak

Cochorro (intsektu mota bat), curda (moskorra), cutifarra (aurreko mantala), chabisqui (taberna), chana (sagarra), chastabeo (konponketa), chibo (zabua), chirene (xelebrea, bromazalea), choto (txanoa), engoitar (lausenguka engainatzea), guiri (kanpoko turista), isar (txakurra xaxatu; ¡Isale a ese! Xaxatu hori!), jebo (baserritar baldarra baina noblea eta zintzoa), lascar (dirua atera: ¡Ya le hemos hecho lascar al amo para una merienda! Dirua atera diogu ugazabari askari baterako!), meco (pertsona makala eta nortasun gutxikoa), muble (lazuna; arrain mota bat), puchurrusquillas (putz-erroskillak; hitz asmatua ezer ez adierazteko; kuxkuxean zebiltzan umeak uxatzeko erabiltzen omen zuten; umeak hurbiltzean esaten zieten: ¿Qué queréis… puchurruskillas? Zer nahi duzue, putzerroskillak? Eta umeek hanka egiten zuten atoan), sirinsirin (plano inklinatu bat, umeek txirrista moduan erabiltzen zutena).

Honaino gai honek eman duena. Gaur egun, zorionez, euskara biziberritzen ari da Bilboalde guztian. Ea egunen batean hartzen dituen behinola izan zituen indarra eta distira. Hala biz.

Joseba Santxo Uriarte – Filologo eta ikertzailea