Etnografia atalak

1927. urteko Oloteko jaiotza. Egilea: Fernando Uhalde.

Onartu behar da Gabonak iristen direnean jaiotza etxean edo parrokian jartzea gure lurraldean sendo errotuta dagoen ohitura dela. Era berean, egia da hori ez dela bakarrik euskal lurralde honetan egiten, mundu kristau osoan baizik. Hain zuzen, 2023ko abendu honetan, 800 urte beteko dira historiako lehen jaiotzaren irudikapena egin zenetik. Jaiotza biziduna izan zen, hezur-haragizkoa, haurra izan ezik, haurra iruditxo bat izan baitzen. Italian gertatu zen hori, San Frantzisko Asiskoaren ekimenez. Hortaz, 1223ko abendu hartan jarri zen abian jaiotzaren irudikapenen tradizioa; hasieran, jaiotza bizidun gisa; eta, handik gutxira, iruditxoen bidez. Frantziskotarren tresna pedagogiko gisa sortu ziren, Mateo eta Lukasen Bibliako pasarteak irakasteko, horiek Jesusen jaiotzaren berri ematen baitzioten gehienbat irakurtzen ez zekien gizarte bati. Une hartatik aurrera, frantziskotarrek eta klaratarrek (haien adar femeninoak) gorde eta hedatu zuten tradizio hori.

Hasieran, “gure lurrean sendo errotutako ohitura” zela esan dugu, ez alferrik. Ez dugu ahaztu behar munduko frantziskotarren lehen komentua Nafarroan sortu zela halabeharrez, Rocaforte herrian, 1213. urtean. Era berean, ez dugu ahaztu behar Italiatik kanpoko klaratarren lehen komentua Iruñean sortu zela, 1225. urtean. Bi une historiko gogoangarri horien ondorioz, jaiotzen irudikapenak ia jatorrizkoa den sehaska bat du lurralde honetan; eta, horregatik, ez da halabeharra hemen kontserbatu diren antzinako irudien kopurua, ez jaiotzaren inguruan dagoen asoziazionismoaren antzinatasuna, ezta haren hedapena ere.

XVI. mendeko jaiotza. Egilea: Fernando Uhalde.

Horrez gain, jaiotzekin batera pastorelak sortu ziren aldi berean. Genero musiko-teatral horren bidez, lehen irudi haiek, bizidunak izateaz gain, antzeztu, abestu eta musika-tresnak jotzen zituzten. Oraindik ere pastorelak aurkitu daitezke, testigantza modura, Hego Amerikan, frantziskotar misiolarien kultura-herentzia gisa; eta ez da halabeharra Gipuzkoako Tolosako Santa Klara komentuan eduki izana azken gordelekua hemen, XX. mendearen azken laurdenera arte iraun baitute klaratarren komentuan. Adierazpen bizi immaterial gisa desagertuta daude, baina komentuan haiei lotutako ondare material aberatsa dago bizirik: danbor bat, panderetak, platertxoak, triangelua, kriskitinak, gitarra bat… eta genero horri bizia eman zioten azken erlijiosoen grabazioa, komentuko bizitzatik desagertu ziren pastorela haiek nolakoak izan ziren azaltzen diguna.

2023ko abenduan, Gabonetako jaiotzen irudikapenak zortzi mendez egin izana oroitu eta ospatuko dugu, eta, horretarako, aurrez adierazpen bat egongo da, 2022ko ekainaren 15ean BOEn argitaratua, eta ekainaren 14ko 481/2022 Errege Dekretuan islatua. Dekretu horren bidez, Gabonetako jaiotzak Kultura Ondare Immaterialaren Adierazpen Adierazgarri izendatu zituzten ofizialki, eta, horrela, argi eta garbi utzi zen gure gizartean duen garrantzia eta gure nortasunean zenbateraino dagoen sustraituta, urtez urte gero eta gehiago.

Fernando Hualde – Etnografoa – Labrit Ondarea