Etnografia atalak

Kolore gorriaren ostean (Koloreak euskaran I: gorria), kolore beltzari emango diogu bide hemen. Hitzaren morfologiari erreparatuta, era bitara azaldu ohi zaigu aspaldi-aspalditik: beltza Euskal Herriaren erdialde eta ekialdean, eta baltza mendebaldean. Orotariko Euskararen Hiztegian, Koldo Mitxelenak *berets/beretz forma proposatzen digu jatorritzat, eta halaber ere gogorarazten digu beltz berbak antzekotasuna duela akitanierako (belex) eta iberikoko (beles) formekin.

Hortik gora, gaur egun zenbait euskalarik bel erroa bereizten dute hitzaren lehenengo osagaian, ‘beltz, ilun’ esanahia izan zezakeena; beste euskal berba elkartu batzuek ematen digute hori pentsatzeko bidea: arbel ‘pizarra, piedra negra’, goibel ‘cielo oscuro’, orbel ‘hojarasca, hoja caída’, ubel ‘color amoratado’… Nolanahi ere den, euskararen historiaurrean lausotzen zaigun berba dugu beltza.

Semantikari dagokionez, esan dezakegu beltz hitzaren oinarrizko esanahia bat datorrela sinbologia unibertsalekoarekin, hau da, umotze, usteltze, desegite eta desagertze egoerak adieraziko lituzke, Patziku Perurenak, Koloreak euskal usarioan bere lanean dioskun moduan. Gurearen kasuan, adieraren bat gehitzekotan, ezinaren eta ezaren kolorea ere badela erants genezake, Perurenari jarraiki: «eza da beltza!».

Bestetik, kolore beltza era baztertzailean erabili izan dugu arrotzak deskribatzerakoan; mairuak, andaluzak, ijitoak eta larru iluneko jendeak muturbeltzak izan dira gure usadioan, bereizkeria kutsu nabarmenarekin. Gogoratu, bestela, herri kanta zaharra: «Polit, polit nintzela, baina / larrua beltz, larrua beltz».

Bekoki edo kopeta izenei laguntzen ere ikusten dugu sarri beltz adjektiboa, aurpegi serioa adierazteko. Horren adibide argia Bilintx bertsolari donostiarraren Juana Bixenta Olabe izeneko bertso sortan daukagu, jaun batek bere neskameari egindako sexu jazarpenari erantzuteko: «Ez, jauna, ez, ez! / Merezi bezin kopeta beltzez / esango diyot ezetz ta ezetz».

Naturaren eta eguraldiaren arlo lexikoetan ere, askotan topatuko dugu beltza izenondoa, haserre edo gogorra zentzuan: itsasoa beltz dago; negu beltzean; ilbeltzean jaio zen (Hona hemen Hilen izenak euskaraz I).

Kolore beltza zuriaren kontrastean ageri da beste hainbatetan, Patziku Perurenak emandako adibideetan ikus daitekeenez: Lana beltz egin / langile zuria izan; langilea eta alferra bereizteko. Galtza beltzean / hari zuria ukan; familiako mixeria adierazteko. Ikazkin beltzak / sakela zuri; langilerik handiena, pobreena. Oilo beltzak / arrautza zuria, gezurrak tartean egia; itxurarekin ez fiatzeko. Xuri guztiak ez dira irin / ez beltz guztiak ikatz; aurrekoaren esanahi bera. Ilbeltz, ilzuri / bildur natzak hiri; neguan, kanpoa zuri, barrena beltz. Ardi zurienetatik / sortzen dira axuririk beltzenak; guraso onak, seme-alaba gaiztoak. Kanpoan uso (zuri) / etxean otso (beltz); kanpoan hiztun goxo, etxean kopetilun.

Kolore honen atala amaitzeko esango dugu beltz hitza, formaren batean edo bestean, ugaria dela gure euskal leku (toponimia) eta pertsona (antroponimia) izenetan: Aranbeltz, Beltzuntze, Zunbeltz, Sagastibeltza, Arbeloa, Zubeldia, Balzola, Balzategi…

Honaino beltzarekikoak, baina ez belztu kopeta, laster zuri koloreari helduko diogu eta!

Joseba Santxo Uriarte

Filologo eta ikertzailea