Etnografia atalak

Argazkia: Labayru Fundazioaren Argazki Artxiboa. Egilea: Izartze Kamiruaga.

Orain, kolore beltza landu ostean, kolore zuria jorratuko dugu, gorriarekin hasi genuen trilogia ixteko. Izan ere, hiru kolore horiexek dira, Victor Turner antropologo eskoziarrari jarraiki, gizaki primitiboaren sinbologia sintetizatzen dutenak, oposizio dualean agertuz. The Forest of Symbols liburuan azaltzen digunez, zuri-gorri edo zuri-beltz koloreak kontrajartzearen bitartez, antzinako gizarteen erritu guztiak azal daitezke, eta euskal gizartea, jakina, ez litzateke horretan salbuespena izango.

Hizkuntzaren ikuspegitik, zuriaren etimologia ez da gardena, baina badirudi filologo gehienak bat datozela, Azkuerengandik hasita, zurarekin eta, zehazkiago, zuhaitzaren enborraren barrualdearekin (zurixka izaten baita) lotzean.

Maila unibertsalera itzuliz, Upanishad izeneko bildumaren liburuetako batean ―VII. mendean sanskritoz idazten hasi eta hinduismoaren oinarri teorikoa jasotzen duen horretan, hain zuzen ere―, hiru kolore horien azalpen fisiologikoa agertzen da. Irensten dugun janaria desegin edo gorotz bihurtzen da, eta hortik letorke kolore beltza. Elikagai horren beste zati bat odol bihurtzen da; hor kolore gorria izango genuke. Eta hirugarren zatia, garbiena eta aratzena, izpiritu bihurtuko litzateke, kolore zuriak irudikatua. Metafora eder bat erabiliz, inguruko gauza guztietan hiru ibai isurtzen direla esaten digute: zuritasunaren ibaia, gorritasunarena, eta belztasunarena. Zuritasunaren ibaiari ilargia, hazia, esnea, garbitasuna, osasuna, bizitza, emankortasuna, etab. dagozkio; gorritasunaren ibaiari, odola, buztina, bizitza, haragia, indarra, gerra, lehoia, etab. Eta belztasunaren ibaiari, ikatza, gaua, gernua, gaixotasunak, sorginkeriak eta heriotza.

Hortik gora, kolore zuriari erreparaturik, esanahi kromatiko hutsaz gain, euskaraz badu beste adiera oso hedatu bat: faltsua, hipokrita, lausengatzailea. Beraz, pertsona zuria fiatzekoa ez den pertsona izango litzateke. Hala ere, kolore zuria purutasunaren sinbolo gisa ere agertzen zaigu euskaraz, hainbat elementuren konparaketan: elurra, baserria, izarak, begiak, elorriaren loreak… Are gehiago, landa-inguruneetan kopeta edota hanka zuriak dituzten zaldi, idi edo behiek ahalmen bereziak dituztela uste da.

Eta horrek bide ematen digu euskaraz zuri oinarriarekin osatutako bi hitz eratorri bereizteko, bata zentzu positiboarekin, zuritasuna (garbitasuna, purutasuna), eta bestea zentzu negatiboarekin, zurikeria (faltsukeria, itxurakeria).

Ez dirudi kasualitatea hiru kolore horiek, zuria, gorria eta beltza, euskaraz ganadua bereizteko erabiltzea. Ardi-azienda zuria izango litzateke (azienda zuria edo abelzuria), behi-azienda gorria (abelgorria) eta txerri-azienda beltza (ganadu beltza).

Eta ikusi ditugun hiru koloreen banaketa bera da naturari buruzko hiztegian gehien agertzen dena, Patziku Perurenak Koloreak euskal usarioan liburuan eskaintzen dizkigun adibideetan ikus dezakegunez:

Haitza: haizgorri, hatxuri, haizpeleta.

Landa: landazuri, landagorrieta, landabaltza.

Horma: hormazuri, hormagorri, hormabeltz.

Mendia: mendibeltz, mendizuri, mendigorri.

Larrea: larragorri, larrabeltz, larrazuri.

Muinoa: muinagorri, muinazuri, muinobeltz.

Hegia: hegibeltz, hegizuri, hegigorri.

Iturria: iturbalzaga, iturzurieta, iturrigorri.

* Hitz batzuetan gorri terminoak soila, soildua, hutsa esan nahi du, landaretzarik gabea, alegia. Bestetik, –za, –eta eta –aga atzizkiek ugaritasuna adierazten dute. Kolore beltzaren erreferentzian, batzuetan erroa baino ez da agertzen (bel/pel, bal) hitz elkartuan.

Joseba Santxo Uriarte

Filologo eta ikertzailea