Etnografia atalak

Koloreen gaia mamitsua dugu hizkuntza guztietan. Euskarari gagozkiola, hiru kolore unibertsal nagusiak landu genituen lehenbizi (gorri, beltz, zuri), eta atal honetan gainerako batzuk jorratu behar ditugu, denak ez badira ere.

Hori: hori kolorea gorriaren atalean zeharka aipatu genuen, harekin duen antzekotasun semantikoagatik (gorri: rojo, rubio, dorado; hori: amarillo, rubio; Orotariko Euskal Hiztegia). Antzekotasun formala ere badu hori koloreak gorri eta gori izenekin. Badago hiru hitzok suaren koloreen gamatik datozela uste duenik; Arturo Campión, kasurako. Edozelan ere, hori hitza kolorea adierazteko ez da atzo goizekoa, Lazarragaren testu batean agertzen baita XVI. mendean; baina bai esan dezakegu garai batean kolore gorriarekin partekatu zuela eremu semantikoa, maiztasunean eta hedaduran gorria nagusi bazen ere (urre gorri / urre hori…). Gaur egun biak bereiztera jotzen dugu (ilegorri: pelirrojo[a] / ilehori: rubio[a]).

Bizkaieran, bestetik, baditugu kolore horiaren beste aldaera txit interesgarri bi: beilegi eta laru (Azkueren ustez, lehena hori bizia zen eta bigarrena hori apala). Sabino Aranaren aburuz, beilegi kolorea behi hitzetik dator (behi + legez = beilegi; gaur egun behikara edo esango genukeena). Laru hitzaren inguruan, berriz, Arturo Campiónek gogorarazten digu sanskritoz kolore zuriaren izenetariko bat karu dela. Guk ezin dugu oraingoz hortik gorakorik proposatu.

Urdin: urdin kolorearen arlora egingo dugu salto orain. Koldo Mitxelenak argitzen digu hitzaren jatorria: ur (ura) + din (antzekoa) = urdin. Beharbada horrexegatik hartu izan ditu, urdinaz gain, urak dituen kolore eta ñabarduren adierak han-hemengo euskalki eta garaietan: zuria, grisa, arrea, berdea… Gaur egun, baina, urdin hitzak hizkuntza gehienetan urdinak duen balio bera hartu du, erabilera zabalago horren lekuko liratekeen salbuespenen bat edo beste salbu (ile urdina: ile zurixka).

Berde: zer esan kolore berdeaz? Batzuek kontrakoa pentsatu arren, berde hitza aspaldikoa dugu, Leizarragak berak XVI. gizaldian pherde forman erabili baitzuen. Beste forma zahar bat ere badugu berdea adierazteko, musker, Lizardi eta Lauaxeta olerkariek poetikotasun handiz erabili zutena. Sabino Aranak orlegi hitza sortu zuen kolore berdea adierazteko, beilegi hitzarekiko analogian oinarrituta, baina gaur egun inor gutxik erabiltzen du (Athletic-en ereserkiaren salbuespenarekin). XX. mendean hori-urdin forma ere ageri da zenbait autoreren lanetan, kolore berdea adierazteko, logika kromatikoan oinarrituta.

Arre: kolore marroia izendatzeko arre berba daukagu. Ezin dugu gauza handirik esan haren inguruan, ez baita etimologia gardenekoa.

Nabar: nabar koloreak ere badu arre kolorearen adiera (marroia, pardoa), baina beste bat ere badu: kolore askotarikoa. Animalietan, esaterako, nabar adjektiboak zenbait koloreren nahastea adierazi ohi du. Nolanahi ere, argi dago nabar koloreak eremu semantiko zabala izan duela usadio zaharrean.

Ubel: ubel kolorea ere aipa dezakegu, kolore iluna, morea adierazteko. Etimologiaz berbaren osaera ur (ura) + bel (beltza) izan daitekeela dirudi.

Kolore hitz gehiago ere badira, baina erabileraz ez dira zabalegiak, ezta esanahiz zehatzegiak ere.

Koloreen sail honi amaiera emateko, esango dugu, hizkuntza gehienetan bezalaxe, konparazioetara jo ohi dugula kolorearen ñabardura zehazterakoan: ‘gaztain koloreko behorra’, ‘hauts koloreko zakurra’, ‘lur koloreko gabardina’, ‘erle koloreko aharia’…

Laburbilduz, ikusten da, bai, euskal usario zaharrean koloreen izenak ez zetozela bat gaur egunekoekin. Gaur egun, esan dezakegu koloreen izenak oso globalizatuta eta homologatuta daudela, baina euskaran hainbat harribitxi lotu zaizkigu, antzinako erabileran kokatu eta ulertzekoak.

Joseba Santxo Uriarte

Filologo eta ikertzailea