Etnografia atalak

1924an Ibabeko (Aramaio) Andra Mari ermitan jarritako iragarkia. Gaur egun Gasteizeko El Portalón jatetxeko sarreran dago.

Euskaldunok zenbatzeko sistema propioa dugu, zenbatze-sistema hogeitarra, beste zeltiar hizkuntza batzuetan ere erabiltzen dena, beharbada iraganean Europako eremu zabaletan hedatuta egondako protoeuskara baten hondar gisa.

1868an pezeta ezarri zen Espainia osoan diru bakar gisa, Estatua Latindar Diru Batasunari atxiki zitzaionean, sistema metriko hamartarra indarrean jarri zelako. Ordura arte gehien erabilitako txanpona erreala zen, eta txanpon berriak, pezetak 4 errealen balioa hartu zuen; beraz, 5 pezetakoa 20 errealen parekoa zen (ogerlekoa).

Zenbatze-sistema aldatzen den guztietan gertatzen den bezala, egokitzapen-aldi bat egon zen belaunaldi-aldaketa bete arte; izan ere, txanpon zaharrak erabiltzen ohituta dauden pertsonentzat zaila izaten da txanpon berrietara egitea. Beraz, jende askok, joan den mendearen erdialdera arte, erreala moneta-unitate gisa erabiltzen jarraitu zuen: 1000 errealeko unitatea zen euren erreferentzia (250 pezeta). Testuinguru horretan sortu zen gure artean ogerlekoa (hogei errealekoa), 5 pezetako txanpona adierazteko izen berria. Horrela, ogerlekoak, jada desagertuta zegoen erreal kuartoa (real de vellón) eta zenbatzeko euskal sistema hogeitarra batu zituen. Era berean, 100 pezetako billeteari hogeiogerleko esaten zitzaion, diru-neurri oso erabilia hori ere. 

Txanponaren izena eta zenbatze-sistema propioa bat datoz, eta, horren ondorioz, ogerlekoa da XX. mendearen erdialdera arte eguneroko tratuetan erabiltzen den ohiko unitatea, batez ere landa-ingurunean eta adineko pertsonen artean. Horrela, batzuek euren hizketaldietan bost pezetakoa (duro) noizbehinka aipatzen zuten bitartean, euskaldunek ogerlekotan hitz egiten zuten beti. Bitxia da nola hedatu zen gure inguruan, eta baita mugakideetan ere, “no tengo ni un duro” esamoldea, dirurik ez zutela adierazteko; diruaren balioa 5 pezetako txanponari edo ogerlekoari emanez. Beharbada erabilera hori euskal kulturaren eraginez bereganatu zuten gazteleradunek. Eurek esamolde horrez gainera, jatorri euskaldunik ez duen beste hau ere erabiltzen zuten “no tengo ni un real”. 

Aurreko guztiari kontrajarrita, nahiz eta oinarrizko neurketa-unitatearen parekoa izan, laurlekoa (lau errealekoa edo pezeta) ez zen erabili, gure zenbatze-sistema hogeitarrarekin bat ez zetorrelako. Bestalde, ogerlekoa gure folklore eta kultura tradizionalean ere agertzen da. Resurrección María de Azkueren Cancionero Popular Vasco bilduman jasotako “mutil txaleko-gorri” abestia da horren adibide: 

Mutil txaleko-gorri, zegan dok fanderu hori?

Hamar ogerleko t’erdi, karu dok fanderu hori.

Zeuk esan emen dozu eztala badala,

kondearen alaba monja sartu dala;

kondearen alaba pipita kolore

ez emen dau balio kuarta bat labore.”

1998ko abenduaren 31n pezetaren ordez euroa ezarri zenean, bien arteko parekotasuna ez zen bat ere erraza izan (euro 1 = 166,386 pezeta edo, gutxi gorabehera, 6 euro = 1000 pezeta). Ez zen moneta berria eta zenbatze-sistema hogeitarra egokitzeko modurik egon. Pertsona askorentzat gaitza zen euro kopuru jakin baten ordezkoa ogerlekotan kalkulatzea, eta, horrek ekarri zuen ogerleko hitza gure eguneroko hiztegitik galtzea.

Aiara Bailarako ogerlekoak.

Hala eta guztiz ere, gerora, txanpon-proposamen berriak egin dira, euskal herri batzuetara mugatuta eta tokiko kontsumoa sustatzeko; horiei ogerleko deitu izan zaie, gure kultura-ondarean izan duen garrantziaren erakusgarri. 

Zuriñe Goitia- Antropologoa