Etnografia atalak

Kanpaien eguneroko erritmoa. Egilea: Josu Larrinaga Zugadi.

Kanpaiek eta haien ordezko beste soinu-elementu batzuek eta haien hotsak, tradizioz, eguneko uneak markatu izan dituzte (ordu kanonikoak edo ordu astralak), baita ospakizun historikoak eta gertakari puntualak, gertatutako albisteak eta berehalako arrisku posibleak ere. Eta horixe gertatu da, mendez mende, hala gizatalde zibiletan nola erlijio-komunitateetan.

Hain zuzen ere, Cácereseko Jerteko haranean eta Hurdes eskualdean eta Salamancako Sierra de Francia mendizerran (La Alberca eta Mogarraz) erritual bat egiten dute egunero, ilunabarrean, eta arimen deia izena du. Erritual horretan, emakume batek (arimen neska) ibilbide bat egiten du ilunabarrean, ezkila baten soinuan, Errege kalean behera. Inori hitzik eta agurrik egin gabe joaten da, eta ez da gelditzen. Purgatorioan dauden arimengatik otoitz bat errezitatu edo xuxurlatzen du, bidegurutze eta plazetan ezkila isilduz, eta jendeak burua estalgabetzen du edo aitaren egiten du hura aurretik igarotzean. Jatorriz XVI. mende inguruan sortu eta Penintsula osoan oso zabalduta zegoen Arimen Kofradiarekin lotura duela uste da.

Gure ingurune geografikoan ez dago erritual horren antzekorik, gutxi batzuk izan ezik: kartusiar monjeen gaueko erretolika (Hil egin behar dugu! Badakigu!), hil-kanpai ezagunak, biderakoaren berri emateko deia, eta hilerrietan eta otoiz laburretan heriotza edo balbea guzti-guztiontzat saihestezina dela gogorarazten duten kanpai-hotsak.

Egilea: Josu Larrinaga Zugadi.

Alabaina, elizako txilinak eta askotariko erlikiak aurki ditzakegu “Marijesien” eta “Abenduko koplen” gabon-kanta batzuetan, jai-giroetako goizaldeko “Aurora” elizkoietan eta Santa Agedako eskeetan. Eskuetan daramatzaten makilen aldi bereko erritmoaz kantuen erritmoa markatuz eta konpasatuz. Antzina, herriz herri ibiltzen zen “San Antonioren zintzarria” zeraman pertsona bat. Zintzarria urez betetzen zen, eta ura bera abereak, baratzeak eta landutako piezak bedeinkatzeko erabiltzen zen. Gaueko barealdian, handiagoak dirudite Ostiral Santuko “Isiltasunaren prozesioko” zarata metalikoak (Urduñako tubak, penitente edo zigortzaileen kateak arrastatzearen hotsa, etab.), eta, Lapurdin, prozesioetako gurutzeak hainbat txilin zaratatsuz apainduta egoten dira.

Gizakiei lurreko bizitza hau iragankorra dela ohartarazteko erabiltzen dira txilinak; hala, mezetan, ostia sakratua bedeinkatzean sagarapena seinalatzen dute, eta hainbat jaialditan auzokoen etxeak bisitatzen dituzten kantari-taldeak iragartzen dituzte. Bizirik daudenentzako “karitatea” eta hildakoen iragaitzan egindako “eskaintzak” edo errespontsuak lotzen ditu.

Bizkaian hedatutako kondaira batek dioenez, Inauterietan, mozorrotutako kuadrilla batek, azken igurtzia ematera zihoan segizioaren txilin malenkoniatsua entzutean, azken unera arte ez zuen burua estalgabetu eta zalaparta eten, eta haietako batek ez zuen mozorroa kendu ere egin. Eta jendeak dio mozorroa aurpegian itsatsita geratu zitzaiola betiko.

Gaur egun, txilinen hotsa ahuldu egin da, eta, horren ordez, azken garai eta hamarkada nahasi hauetan, funsgabeko jai globalizatzaileak ospatzen ditugu, esaterako, Halloween eta haren ordezkoak, “Arimen Eguna” eta “Gau Beltza”, zeinak gaur egungo gizartearen gustu estetiko eta ludikoarekin bat datorren jai-agertoki inprobisatu eta interesatu bat sortzen baitute.

Josu Larrinaga Zugadi – Soziologoa