Etnografia atalak

Jairo Castillo. Labayru Fundazioaren Argazki Artxiboa.

Ekin diezaiogun urteko hilek euskaraz hartzen dituzten izenen berrikusketa etnolinguistiko xume honi. [Ikus Urteko hilak euskaraz (1)]

Apiril. Latinezko Aprῑlis izenetik datorkigu, eta ‘Afroditaren hila’ (grekozko Aphrôtik) edo ‘loreak irekitzen diren hila’ (latinezko aperῑre ‘ireki’) esan nahi du. Jorrail forma ere interesgarria da izan, ‘jorra-hila edo -ilargia’ adierazteko, Caro Barojak dioskunez, sasoi honetako jorratze-lanekin lotua. Eta beste bat aipatzearren, opail nabarmenduko dugu, hil honetan egin ohi ziren opari edo eskaintzak (opa izan/egin + (h)il) edota opilak (opil ꞊ ogi + bil, hau da, ‘ogi biribil’) oinarritzat jota, Caro Barojaren arabera.

Maiatz. Latinez Maius esaten zitzaion hil hau Maia jainkosa grekoarekin erlazionatzen da, erromatarren kulturan udaberriko indar berrituak personifikatzen zituena. Horrez gain, semantikoki horrengandik hurbil egongo litzatekeen loreil forma ere badugu, seguruenik lore + (h)il hitzez osatua. Eta orri edo hostoei erreferentzia egiten dieten orril, ostoil eta ostaro formak ere aipatuko ditugu, ‘orrien edo hostoen hila, ilargia edo aroa’ (orri/(h)osto + (h)il/aro) esan nahi dutenak, landareak berpizten eta birloratzen diren sasoia baita.

Ekain. Iparraldetik datorkigun izen eder hau e(guz)k(i) + gain hitzen elkarketa da eta ‘solstizio’ bezala uler liteke; bestela esanda, eguzkia goren edo urrunen dagoen aldia. Beste forma batzuk ere baditugu, bagil esate baterako, oraindik ere nahi genukeen bezain argi ez duguna: Astarloak ‘baba-hila edo -ilargia’ (baba + (h)il) delakoa du, Van Eysek ‘ebakitze-hila edo -ilargia’ (ebaki + (h)il) bezala interpretatzen du, eta Campiónen iritzian, berriz, ‘pagoen hila edo ilargia’ (bagus + (h)il) adieraziko luke. Eta gure egutegiaren seigarren hilabeteak hartzen dituen forma pare bat gehiago emango dugu: errearo, bata, erre + aro hitzez osatua, eta Campiónek ‘bero-aro’ zentzuarekin itzultzen duena; eta erearo, bestea, erein aditzetik eratorria. Azkenik, Zuberoan zabal dabilen arramaiatz forma bitxia gogoraraziko dugu, ‘maiatz berria’-edo esan nahi duena.

Uztail. Izen honek osaera gardena du: uzta + (h)il. Esan beharra dago forma batzuk hil bat baino gehiago izendatzeko erabiltzen direla. Adibidez, garagarril forma uztaila ez ezik, ekaina izendatzeko ere erabiltzen da. Eta gauza bera gertatzen da beste forma batzuekin ere. Baina jarrai dezagun hil honen gainerako izenak aurkezten, gutxiago erabili edo ezagutzen diren izen horiek ahaz ez ditzagun. Aipatu dugun garagarril formak ‘garagarraren hila edo ilargia’ esan nahi du. Eta, horrez gain, garil hitza ere badugu, ‘gari-hila edo -ilargia’ adieraduna. Hala bada, ageri-agerikoa da hil honek uztarekin duen lotura.

Abuztu. Forma latindarra da hau ere; Augustus enperadoreari eskainia, hain zuzen, egutegi erromatarraren seigarren hilabetea (Sextilis). Beste bi ekarriko ditugu gogora: agorril ‘hil edo ilargi agorra’, Caro Barojaren esanetan; eta daguenil, Azkuek ‘uda bukaerako hila’ bezala interpretatu zuena, eta Aranak dagonil neologismo bihurtu zuena.

Joseba Santxo Uriarte – Filologo eta ikertzailea

Itzulpena: Jaione Bilbao – Etnografia Arloa – Labayru Fundazioa